CLASES DE ADIVINANZAS
Referentes a animales
- Altupi cruz, pampapi suytu rumi
Arriba una cruz, en el suelo una piedra ovalada
(Cóndor)
- Frazada qipi payacha qispiramun
Llegó una viejita cargada de una frazada
(Oveja)
Referentes a vegetales
- Pawarqamun brincarqamun puka qutucha
Saltó y corrió un pajarito colorado
(Ají)
- Qawan achachaw ukun añallaw
Por fuera asusta, por dentro es rico
(Tuna)
Referentes a elementos de la naturaleza
- Wakna pampapi quinua wakasqa
En esa pampa está esparcida quinua
(Estrellas)
- Allpallata kichayqa, maykamapas risaqmi
Solo abre el camino que a donde sea voy a ir
(Agua)
Referentes a utensilios
- Punchaw aycha carga, tutan yana sepultura
De día carga carne y de noche ataúd negro
(Ojota)
- Tuta chichukun punchaw wachakun
De noche se embaraza y de día da a luz
(Cama)
Referentes a lo orgánico y biológico
- ¿Ima urum wiksaykita kachun?
¿Qué gusano te molesta en el estómago?
(El hambre)
- Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purin
Me siento, se sienta; me paro, se para; camino, camina.
(La sombra)
Referentes a alimentos
- Chullalla mankapi iskay clase mikuy timpuchkan
En una sola olla, dos tipos de comidas hierven
(Huevo)
- Chankachaykita kichay, walichaykita qimpichakuy mikurqukusqayki
Levanta tu falda para comerte
(Humitas)
POESIA
KUYASQAY TAYTALLAYMAN
kuyasqay taytallay…
qanmi kanki chani chanin kanchariq inti
pipu llaqiyuq hatun sacha
tiqsi muyu pachapi muyuriq wayra
qumir pampaman chayariq para
sallqa urqumanta paqcharimuq chuya yaku.
Qamtaqmi kanki taytallay
hanaq pacha taytanchikpa
unanchasqan runa.
Wiñay kawsay paqarichiq
pacha mamapa churin.
Qampaqmi kay harawi
kuyasqay taytallay
Hatun puquy killapi paqarimuqmi kanki,
ancha kuyakuq quri sunqu
wiñaypaq kawsaq kusi runa
taytallay.
Achikyasqanmanta tutayanankama
intiwan killawan kuskancharisqa.
Chiri wayrawan maytukuykuspa
chikchi parawan punchukuykuspam
llaqtaykita puririchiq kanki
allpapa samayninta miku mikuykuspa
yana puyupa wiqinta upia upiaykuspa
puncha punchaw llamkallaq kanki
kuyakusqay taytallay.
Chay makiki kakallirisqa
purun allpata hatarichirqa
allin kawsay paqarichinanpaq
kuyasqayki aylluyki rayku
wawa churiki mikuykunanpaq
kuyakusqay taytallay.
Trabalenguas
- Chukchu chitacha chukchun chikchi-chikchiqtin, cheqchi-cheqchin chukchu chitacha chukchuqtin.
- Q’ayma leq’e papawan waq’akuna k’irinkuta laq’anakushanku ch’askachay p’unchay.
- K’araq sonqo qhari k’asmispalla k’irisqa lloqhakachachinankama k’uytu-k’uytu qharita papatapi.
- Kunan tuta kanqa k’ankaq k’akaran kanka k’arak sonqo runapaq.
- Muyu k’ullu ukhupi kulli mot’e, kulli mot’e muyu k’ullu ukhupi.
- Piki puka capa, puka capa piki, piki puka capa.
Valicha Canción tradicional (Quechua)
Valicha, lisa pasñaqa
Niñaschay deveras
Maypiraq kasanki
Qosqo urapi ñachu
Niñaschay deveras
Imatan ruwasian
Qosqoman chayaruspari
Niñaschay deveras
Imata ruwanka
Sapanka achawasipis
Niñaschay deveras
Sarata kutasian
Cuartelpunku cuñapin
Niñaschay deveras
Maq’tata suwasian
Cuentos
Kinsa amigokunamanta willakuy
Huk p’unchaymi rey Nabucodonosor ruwachirqan hatun karay qorimanta estatuata, kinsa chunka metro altuta, yaqa kinsa metro anchoyoqta. Hinan llapallan runakunata reyqa nirqan: Kunanmi llappallaykichis kay qorimanta ruwachisqay estuata yupachankichis. Sapa musicata uyarispan yupaychayta qallarinkichis, mana hina yawrashaq hornomanmi wikch’uykusqa kankichis, nipa.
Kinsantinku Sadrac, Mesac, Abednego ima, mana qonqorikurqankuchu nitaq yupaycharqankupaschu. Chayta rikuspan reyqa anchatapuni phiñakuspa nirqan: Imaraykutaq qankunarí qorimanta ruwachisqay estatuatari mana yupaychayta munankichischu?, nispa. Chaymantan nillarqantaq: Kunanmi waqmanta música waqaqtin yupaychankichis. Mana hinaqa yawrashaq horno ukhumanmi wikch’uysakichis, makiymantaqa manan ima diospas qespichiytaqa atisunkichischu, nispa.
Hinan kinsantin Sadrac, Mesac Abednegopiwan nirqanku: Rey manan necesariochu qanpa qayllaykipi amachakuyniykuqa. Sichus yawrashaq hormonan wikch’uywankiku chayqa, cheqaq Diosniykun chay hornomanta hinallataq makikimantapas qespichiyta atinman. Manaña ahinachu kanqa chaypas, yachay rey, manapunin qorimanta estuamanta qonqorikuykunmachu nitaq yupaychaykumanchu, nispa.
Chayta uyarispan reyqa kamachirqan hornota kanchis kutita hinaraq kananankuta, hinaspan kamachirqan kallpasapa soldokunata, allinta thunkuspa horno ukhuman wikch’uykunankupaq. Hinan hornoman wikch’uyoq soldadokuna nina wachirqan.
Hinan reyqa sayarispa qhawarqa horno ukhuta, chaypitaq rikurqan tawa runakuna purishaqta, hiñan nirqan: Manachu kinsalla wikch’uykusqa karqanku?, ñoqaqa rikushani tawatamá!, tawa-kaqqa diosman rikchakuqmi kashan, nispa. Hiñan reyqa wakyarqan, cheqaq Diospa kamachinkuna lloqsimuychis, nispa. Kinsantinku lloqwimurqanku mana ima k’irisqa, manan chukchallankutapas nina ruphasqachu, manan p’achallankupas qoqomasqachu. Chaymi reyqa cheqaq Diosta yupaycharqan.